| cù lao | (“cù”: siêng, “lao”: nhọc) công cha mẹ nuôi con vất vả nhọc nhằn, chữ lấy trong Kinh Thi, thơ Lục Nga: “Lục lục giả nga, phỉ nga y hào. Ai ai phụ mẫu, sinh ngã cù lao” = Rau nga đã lên dài, chẳng phải là rau nga xưa kia đến, mà chỉ là thứ cỏ hèn. Xót thương thay cho cha mẹ, đã cực nhọc sinh ra ta. |
| Để lời | gác lời thề lại để lo cứu cha trước đã. |
| thệ hải minh sơn | (“minh”: thề) chỉ non thề biển, ý nói hai người chỉ núi, chỉ biển mà thề, lấy núi biển là những thứ bền vững lâu dài chứng minh cho. |
| sinh thành | ơn cha mẹ sinh ra và nuôi cho khôn lớn. |
| Quyết tình | quyết định sau khi đã suy nghĩ ở trong lòng. |
| hạ tình | bày tỏ ý tình của mình, bày tỏ sự quyết tâm của mình. |
| Dẽ | chỉ thái độ của Thuý Kiều chống lại sự can ngăn của mọi người, chống lại ý kiến của mọi người. |
| nha dịch | người nha lại làm việc ở các phủ, huyện xưa. |
| từ tâm | có lòng tốt, có lòng hiền từ. |
| hiếu trọng tình thâm | ý nói Thuý Kiều là người có tấm lòng rất hiếu thảo, coi trọng tình cha con. |
| nghĩ | xét thấy, suy nghĩ. Bản KOM chép là “nghỉ” thì không thích hợp với Chung ông, một người nha lại có từ tâm, đáng kính trọng. Với một người như vậy mà gọi bằng “hắn”, “y”, “nó” thì thiếu hẳn sự tôn kính. |
| xót vay | thương xót hộ cho Thuý Kiều. |
| lót đó luồn đây | ý nói tính ngả này lo ngả nọ để cứu cho Vương ông và Vương Quan. |
| tạm phó | tạm giao cho. |
| giam ngoài | giam ở nhà công sai, khỏi phải bị cùm giam trong ngục. |
| qui liệu | sắp đặt thu xếp, lo liệu. |
| vạ gió tai bay | tai vạ đến thình lình như gió ở đâu bay tới. |
| tử biệt sinh ly | chết rồi phải vĩnh biệt nhau, sống mà phải xa cách nhau đó là hai cái cảnh đau lòng nhất ở đời. |
| Hạt mưa | chỉ thân phận người con gái như hạt mưa sa, rơi vào hoàn cảnh nào thì phải chịu hoàn cảnh ấy như câu ca dao đã diễn tả: “Thân em như hạt mưa sa, hạt vào đài các, hạt ra ruỗng lầy”. |
| tấc cỏ quyết đền ba xuân | “Tấc cỏ” chỉ tấm lòng bé nhỏ của người con; ba xuân chỉ ba tháng của mùa xuân, ví với công ơn của cha mẹ. Mấy chữ này lấy ở trong câu thơ của Mạnh Giao (Đường): “Thuỳ ngôn thốn thảo tâm, báo đắc tam xuân huy” = ai dám nói rằng tấm lòng của người con bé nhỏ như tấc cỏ lại có thể báo đáp được công ơn của người mẹ chan hoà như ánh sáng của mùa xuân. |
| băng nhân | chỉ người làm mối. Theo Tấn thư, truyện Sách Đảm có kể rằng Lệnh Hồ Sách mộng thấy mình đứng trên băng mà nói chuyện với người ở dưới băng. Giải mộng ấy Sách Đảm cho đó là việc âm dương, tức việc hôn nhân, ý nói sẽ làm mối cho người ta lấy nhau. |
| Tin sương | khi trời sắp có sương xuống thì có chim nhạn báo tin trước, nên thiên hạ đều biết. Đây nói là tin nàng Kiều bán mình đồn khắp mọi nơi. |
| viễn khách | khách phương xa. |
| vấn danh | lễ đến hỏi tên tuổi người con gái. |
